Uzależnienia stanowią jedno z najbardziej palących wyzwań naszych czasów. Współczesne nałogi przybierają różnorodne oblicza, obejmując praktycznie każdy aspekt życia. Wśród tych, które pojawiają się najczęściej, znajdują się alkoholizm, narkomania, lekomania, nikotynizm, seksoholizm, pracoholizm, hazard oraz uzależnienie od Internetu. Choć te uzależnienia mają różne manifestacje, mają jeden wspólny element – osoby uwikłane w ich sidła zazwyczaj nie zdają sobie sprawy z problemu. Bez względu na rodzaj nałogu, którym ktoś jest dotknięty, pewne jest to, że uzależnienia negatywnie wpływają na zdrowie fizyczne, psychiczne oraz zachowanie osoby uzależnionej. Aby unikać tego rodzaju pułapek, warto zrozumieć mechanizmy uzależnień i jak im zapobiegać, a także zdobyć wiedzę, jak pomóc osobom znajdującym się w ich mocy.
Uzależnienia według WHO
Uzależnienie to stan psychiczny, czasami również fizyczny, który wynika z interakcji pomiędzy organizmem a substancją uzależniającą się. Charakteryzuje się zmianą zachowania oraz innymi reakcjami, w tym potrzebą regularnego lub okresowego zażywania danej substancji, by osiągnąć jej efekty na psychikę, a w niektórych przypadkach, by uniknąć nieprzyjemnych objawów wynikających z jej braku.
Pojęcie uzależnień jest bardzo wszechstronne i obejmuje wiele aspektów. Granica między zachowaniami normatywnymi a uzależnieniem zwykle jest długa. Stanowi to wyjątek w przypadku substancji psychoaktywnych, gdzie te granice mogą się zacierać w kontekście eksperymentowania, nadużywania i uzależnienia.
Cztery rodzaje uzależnień
Specjaliści w psychologii wyróżniają 3 podstawowe rodzaje uzależnień: fizjologiczne, psychiczne i społeczne. W ostatnich latach pojawiły się również uzależnienia behawioralne, które wiążą się z nałogiem wobec wykonywanych czynności.
Uzależnienia fizjologiczne, nazywane także fizycznymi, cechują się intensywną potrzebą zażywania substancji. Przerwanie stosowania tych substancji prowadzi do tzw. zespołu abstynencyjnego, charakteryzującego się objawami takimi jak bóle brzucha, biegunka, wymioty, trudności ze snem czy dreszcze.
Uzależnienie fizjologiczne może manifestować się poprzez różnorodne objawy, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Ważne jest zrozumienie, że długotrwałe nadużywanie substancji prowadzi do zmian w mózgu oraz układzie nerwowym. Objawy takie jak zmiany nastroju, utrata pamięci krótkotrwałej, drażliwość czy bóle głowy mogą być jednymi z konsekwencji.
Uzależnienie psychiczne manifestuje się silną potrzebą związaną z zażywaniem substancji uzależniającej. Te substancje oferują intensywne doznania emocjonalne. Rodzi się to z interakcji między substancją, osobą, która sięga po nią, a kontekstem, w którym ta interakcja ma miejsce. W przypadku uzależnienia psychicznego, kontrola nad własnym zachowaniem staje się utrudniona lub niemożliwa. Objawy mogą obejmować natręctwa myślowe, zmiany zainteresowań, skupienie tylko na kwestiach związanych z nałogiem, obsesyjne myśli o zdobywaniu i zażywaniu danej substancji oraz niewłaściwe przekonania na temat potrzeby ich przyjmowania, nawet pomimo wiedzy o szkodliwości dla zdrowia.
Uzależnienia behawioralne dotyczą nałogu wobec wykonywanych czynności lub impulsów. Ich celem jest zmniejszenie napięć wewnętrznych i złego samopoczucia poprzez uzyskanie przyjemności. To kolejne pole, na którym granice pomiędzy normą a uzależnieniem są niewyraźne.
Nie jest istotne, czy mamy do czynienia z uzależnieniem od substancji czy czynności. W obu przypadkach utrata kontroli jest zjawiskiem powszechnym, a symptomy zespołu abstynencyjnego mogą występować. Repertuar uzależnień behawioralnych wciąż się poszerza, obejmując takie obszary jak hazard, gry komputerowe, Internet, jedzenie, zakupy, seks, praca czy ćwiczenia fizyczne. Wzrost liczby uzależnień behawioralnych związany jest z dynamicznym rozwojem świata i wyzwaniami cywilizacyjnymi, które wpływają na naszą psychikę i emocje.
Przyczyny uzależnień
Czynniki genetyczne, społeczne i psychologiczne zwykle współdziałają, decydując o predyspozycjach osoby do uzależnień. Uwarunkowanie genetyczne ma wpływ na indywidualne skłonności do uzależnień, co można zaobserwować na przykładzie dzieci alkoholików, które są bardziej podatne na nadużywanie alkoholu.
Czynniki psychologiczne, takie jak niska samoocena, nieśmiałość, trudności w radzeniu sobie ze stresem czy potrzeba doznań emocjonalnych, mogą zwiększać ryzyko uzależnień. Często uzależnienia skrywają głębokie problemy psychiczne, jak lęki, depresje czy zaburzenia osobowości.
Społeczne otoczenie również odgrywa istotną rolę. Przykładem są osoby otyłe, które mogą sięgać po używki w celu walki ze społecznym wykluczeniem. Trudna sytuacja ekonomiczna lub przeciwnie – nadmierna dostatniość także może skłaniać do sięgania po substancje uzależniające. Wymagający rytm życia, presja społeczna i stres to kolejne czynniki sprzyjające uzależnieniom.
Jak pomóc osobie uzależnionej?
Osoby uzależnione zwykle wykazują stereotypowe zachowania skoncentrowane na zdobyciu środka lub wywołaniu impulsu, który pomaga złagodzić napięcia. Często proces uzależniania jest stopniowy, a w początkowej fazie mylony z przyjemnością. Osoby nałogowe albo nie zdają sobie sprawy z problemu, albo starają się ukryć fakt utraty kontroli nad własnym życiem. Kluczowe jest uświadomienie sobie bezsilności i podjęcie decyzji o poszukiwaniu pomocy. Niektórzy pacjenci nie zdają sobie sprawy, kiedy norma w przyjmowaniu danej substancji przechodzi w uzależnienie. Wystarczy, że około 3 z wymienionych wyżej objawów uzależnienia utrzymuje się przez około rok, by móc już mówić o problemie. Niezależnie od tego, warto zwrócić się o pomoc do specjalisty.
Wsparcie osób uzależnionych stanowi wymagające zadanie. Proces terapeutyczny angażuje nie tylko psychoterapeutę, ale również całą rodzinę pacjenta. Czas trwania terapii uzależnień może się różnić w zależności od przyczyn ich powstania – od roku do nawet dwóch lub trzech lat. Terapia może trwać krócej, jeśli uzależnienie rozwinęło się późno, a pacjent posiadał zdrowe wzorce z dzieciństwa. W sytuacji, gdy uzależnienie wiąże się z czynnikami rodzinymi, proces terapeutyczny może być dłuższy. W przypadku uzależnień behawioralnych, terapeuta prezentuje zdrowe wzorce zachowań, które pozwalają na funkcjonowanie w granicach normy.
Osoby walczące z uzależnieniami muszą na nowo nauczyć się radzenia sobie ze swoim życiem. Konieczne jest uświadomienie sobie istniejącego problemu oraz odnalezienie wewnętrznej siły do zerwania z błędnym cyklem nałogu. Osoba uzależniona musi stawić czoła swoim lękom i walczyć o szczerość wobec siebie. To kluczowy krok na drodze do zdrowienia. Mimo że podróż wyjścia z uzależnień może być trudna, jest zdecydowanie warta podjęcia.
